Ἡ ἀρχαία χριστιανικὴ γραμματεία ἡ μέχρι καὶ τὴν ἐμφάνισι τῆς τυπογραφίας ἁπλώνεται σὲ 11 γλῶσσες τοῦ παραμεσογείου κόσμου· ἑλληνική, λατινική, συριακή, κοπτική, αἰθιοπική, περσική, ἰβηρικὴ (=γεωργιανή), ἀρμενική, γοτθική, ἀραβική, καὶ σλαβονική. ἐκτενέστερη εἶναι ἡ λατινικὴ καὶ δεύτερη σὲ ἔκτασι ἡ ἑλληνική, εἶναι δὲ αὐτὲς καὶ γενικῶς οἱ δυὸ μεγαλείτερες σὲ ἔκτασι κειμένων γραμματεῖες τῆς γῆς, μὲ τρίτη τὴ θύραθεν ἀρχαία ἑλληνική, τέταρτη τὴ θύραθεν λατινική, πέμπτη τὴν ἰουδαϊκὴ ἑβραϊκή, ἕκτη τὴ συριακὴ χριστιανική, κι ἕβδομη τὴ μωαμεθανικὴ ἀραβική· ἔπειτα εἶναι οἱ ἄλλες ἀρχαῖες γραμματεῖες τῆς γῆς οἱ μικρότερες, τόσο οἱ χριστιανικὲς ὅσο καὶ οἱ θύραθεν (ἰνδικές, κινεζικές, ἰνδοκινεζικές, παλαιοαμερικανικές, κλπ.). ἀπὸ τὶς χριστιανικὲς τρίτη σὲ ἔκτασι εἶναι ἡ συριακή, κι ἔπειτα ἔρχονται οἱ ἄλλες ὀχτώ.
      Ἡ ἑλληνικὴ χριστιανικὴ γραμματεία βρίσκεται ἐκδεδομένη κυρίως στὶς ἐκδοτικὲς σειρὲς PG, GCS, SC, ΒΕΠ, CC, Mansi, ΧΠ. ἡ λατινικὴ κυρίως στὶς PL, MSS, CSEL, GCS, SC, CC, Mansi· oἱ ἄλλες στὶς PO, καὶ CSCO. ὑπάρχουν ὅμως κι ἑκατοντάδες ἄλλες μικρότερες ἐκδόσεις.
       Στὴν ἑλληνικὴ χριστιανικὴ γραμματεία οἱ συγγραφεῖς εἶναι περίπου 1.500, στὴν ὑπερτριπλάσια λατινικὴ περίπου 3.000, στὸ σύνολο τῶν ἄλλων, ποὺ δὲν φτάνουν ὅλες μαζὶ τὴν ἔκτασι τῆς ἑλληνικῆς, περίπου 1.000. ἡ ἑλληνικὴ ἀρχίζει τὸ 107 μ.Χ. μὲ τὸν Ἰγνάτιο, ἡ λατινικὴ περίπου τὸ 200 μὲ τὸν Τερτυλλιανό, ἡ συριακὴ περίπου τὸ 300 μὲ τὸν Ἰάκωβο ἢ Ἀφραάτη· οἱ ἄλλες ἀρχίζουν ἀπὸ τὸν Δ’ μέχρι τὸν Θ’ αἰῶνα. ἡ ἑντεκάγλωσση ἀρχαία χριστιανικὴ γραμματεία στὸ σύνολό της εἶναι πολὺ μεγαλείτερη, ἴσως ὑπερπενταπλάσια, ἀπὸ τὸ σύνολο ὅλων τῶν μὴ χριστιανικῶν γραμματειῶν τῆς γῆς.
      Δεδομένου ὅτι ἡ Βίβλος εἶναι τὸ ἀρχαιότερο ὄντως ἀναγνώσιμο κείμενο τῆς γῆς, γιὰ τὸ ὁποῖο ἐφευρέθηκε καὶ διαδόθηκε τὸ ἀλφάβητο, τὸ μοναδικὸ αὐτὸ φθογγικὸ καὶ ἀξεπέραστο γραμματάριο τῆς ἀνθρωπότητος, μὲ τὸ ὁποῖο τὰ ἔθνη ποὺ τὸ πῆραν πέρασαν ἀμέσως ἀπὸ τὴν προϊστορία στὴν ἱστορία, μὲ τὸ ὁποῖο γράφει σήμερα ὅλη ἡ γῆ πλὴν τῶν Ἰνδῶν καὶ τῶν Κινέζων, καὶ ἡ μουσικὴ παρασήμανσι, καὶ ἡ στενογραφία, καὶ ὅτι ἡ Βίβλος εἶναι ἐπίσης τὸ κείμενο τῆς ἀνθρωπότητος μὲ τὰ περισσότερα ἀρχαῖα χειρόγραφα, τὶς περισσότερες μεταφράσεις, καὶ τὶς περισσότερες ἔντυπες ἐκδόσεις ἐπὶ τῆς γῆς, καὶ γι’ αὐτὴν ἐφευρέθηκε ἡ τυπογραφία, εἶναι ἀναντίρρητο ὅτι ὁ βιβλικὸς καὶ χριστιανικὸς κόσμος εἶναι ὁ κατ’ ἐξοχὴν κόσμος τῶν γραμμάτων ἐπὶ τῆς γῆς. καὶ οἱ τρεῖς χριστιανικὲς ἤπειροι τῆς γῆς, Εὐρώπη Β. Ἀμερικὴ Αὐστραλία, ἀποτελοῦν τὸν προηγμένο καὶ φιλελεύθερο κόσμο, οἱ δὲ ἄλλες τρεῖς καὶ μὴ χριστιανικὲς ἢ ἐλλιπῶς χριστιανικὲς ἤπειροι, Ἀσία Ἀφρικὴ Ν. Ἀμερική, τὸν καθυστερημένο κι ἀνελεύθερο κόσμο.
        Ἡ χριστιανικὴ γραμματεία στὸ σύνολό της εἶναι σχόλιο στὴ Βίβλο· καὶ καλύπτει καὶ τοὺς τέσσερες τομεῖς τῆς ἀνθρωπίνης γραμματείας, σέκρετο ἐπιστήμη λογοτεχνία καὶ δημοσιογραφία.
      1. Δημοσιογραφικὰ κείμενα, δηλαδὴ κείμενα πειθοῦς, εἶναι τὰ πρῶτα κείμενά της, ὅπως οἱ Ἐπιστολὲς τοῦ Ἰγνατίου· καὶ μᾶλλον αὐτὰ εἶναι ἡ μέγιστη μερίδα τοῦ συνόλου της. διότι ἡ χριστιανικὴ γραμματεία εἶναι κυρίως διδαχὴ καὶ πειθὼ καὶ παραίνεσι. καὶ βρίσκεται κυρίως στὶς ἐκδόσεις PG, PL, PO, SC, ΒΕΠ, CC, CSEL, GCS, CSCO, Mansi, MSS, ΧΠ.
       2. Ἐπιστημονικὰ εἶναι ἡ δεύτερη σὲ ἔκτασι μερίδα τῶν χριστιανικῶν κειμένων· καὶ εἶναι κυρίως ὑπομνηματισμὸς τῆς Βίβλου κι ἐκκλησιαστικὴ ἱστορία. καὶ ἡ μερίδα αὐτὴ βρίσκεται στὶς προειρημένες ἐκδόσεις.
       3. Κείμενα σεκρέτου, κυρίως νομοθετικὰ καὶ κείμενα πρακτικῶν συνόδων καὶ συνεδριάσεων, εἶναι ἡ τρίτη μερίδα· καὶ βρίσκεται κυρίως στὴ συλλογὴ τοῦ Mansi, ὅπου ἔχει συγκεντρωθῆ ἐπὶ τούτῳ. βρίσκεται ὅμως κι ἀλλοῦ. γενικῶς βρίσκεται στὰ ἑξῆς. α’) Συλλογὴ πρακτικῶν τῶν συνόδων. β’) Συνοδικόν, δηλαδὴ σῶμα τῶν κανόνων 8 οἰκουμενικῶν συνόδων, 9 τοπικῶν, καὶ 16 ἐκκλησιαστικῶν συγγραφέων ἀπὸ τὸν Γ’ μέχρι τὸν ΙΑ’ αἰῶνα. τὸ σῶμα ὑπομνηματίζεται ἀπὸ τέσσερες ἑρμηνευτὰς κανόνων, τοῦ ΙΒ’ αἰῶνος, ἤτοι Ἀλέξιο Ἀριστηνό, Ἰωάννη Ζωναρᾶ, Θεόδωρο Βαλσαμῶν, καὶ Ματθαῖο Βλάσταριν, καὶ βρίσκεται μαζὶ μὲ τὰ σχόλιά τους στὶς ἐκδόσεις PG, Πηδάλιον, ΡΠΣ καὶ Ἁ. Ἀλιβιζάτου. στὸ Πηδάλιον ὁ Νικόδημος Ἁγιορείτης δίνει ἐκλαϊκευμένη σύνοψι τῶν σχολίων· στὸν Ἀλιβιζάτο οἱ κανόνες ἐκδίδονται χωρὶς σχόλια· στὶς ἐκδόσεις PG καὶ ΡΠΣ τὰ σχόλια δίνονται ὅλα καὶ ἀκέραια. μόνο τῶν συνόδων οἱ κανόνες βρίσκονται φυσικὰ κατάσπαρτοι καὶ στὰ Πρακτικὰ τῶν συνόδων στὴ συλλογὴ τοῦ Mansi. γ’) Πρακτικὰ καὶ διπλώματα ἐκκλησιαστικὰ ἀπὸ τὸν ΙΑ’ μέχρι τὸ ΙΘ’ αἰῶνα (1073-1843). δ’) Τὰ δογματικὰ καὶ συμβολικὰ μνημεῖα τῆς ἐκκλησίας (ΔΣΜ).
       4. Λογοτεχνικὰ κείμενα εἶναι τὰ τῆς λατρείας, ὅλα σχεδὸν ποιητικά, προερχόμενα ἀπὸ πλῆθος ἐπωνύμων κι ἀνωνύμων ποιητῶν, ἀπὸ τοὺς ὁποίους περιώνυμοι εἶναι οἱ Ῥωμανὸς μελῳδός, Κοσμᾶς μελῳδός, Ἰωάννης Δαμασκηνός, Ἀνδρέας Κρήτης, καὶ Ἰωσὴφ ὁ ὑμνογράφος. πολλοὶ ἐκκλησιαστικοὶ ὕμνοι ἢ ὁμάδες ὕμνων φέρουν λειτουργικοὺς χαρακτηρισμοὺς ὅπως δοξολογία, τροπάρια, ἀπολυτίκια, κοντάκια, ᾀσματικοὶκανόνες, ᾠδαί, εἱρμοί, ἑωθινά, ἐξαποστειλάρια, καταβασίαι, πασαπνοάρια, προσόμοια, ἰδιόμελα, στιχηρά, κλπ.. στὰ λειτουργικὰ κείμενα τῆς λατρείας πρέπει νὰ προστεθοῦν καὶ οἱ εὐχὲς τῆς λατρείας, ποὺ εἶναι πάντοτε πεζογραφικὲς καὶ ἀναπέμπονται πάντοτε ἀπὸ τοὺς κληρικοὺς λειτουργούς. σχεδὸν ὅλο τὸ σῶμα τῶν λογοτεχνικῶν κειμένων τῆς λατρείας περιέχεται στὰ λειτουργικὰ βιβλία τῆς ἐκκλησίας ποὺ εἶναι τὰ ἑξῆς ἑφτά· Εὐχολόγιον, Ὡρολόγιον, Παρακλητική, Τριῴδιον, Πεντηκοστάριον, Μηναῖα (δώδεκα, ἕνα γιὰ κάθε μῆνα), καὶ Τυπικόν. τὸ τελευταῖο εἶναι μόνον ὁδηγίες χρήσεως τῶν λειτουργικῶν κειμένων. μαζὶ μὲ τὰ ἑφτὰ αὐτὰ νοοῦνται πάντοτε καὶ τέσσερα βιβλικὰ ἐκλογάδια - ἀνθολόγια, ἤτοι Προφητολόγιον, Ψαλτήριον, Εὐαγγέλιον, καὶ Ἀπόστολος. τὸ Προφητολόγιον ( = Π. Διαθήκη πλὴν τῶν Ψαλμῶν) ἔπαυσε νὰ χρησιμοποιῆται ἀπὸ τὸ 1204 (φραγκοκρατία) καὶ σήμερα βρίσκεται ἀνέκδοτο μόνο σὲ ἀρχαῖα χειρόγραφα γραμμένα μέχρι τὸ ἔτος ἐκεῖνο. ὅλα τὰ ἐν χρήσει λειτουργικὰ βιβλία εἶναι σὲ 22 τόμους. κάθε ἄλλο φερόμενο ὡς λειτουργικὸ βιβλίο, λ.χ. Ἱερατικόν, Ἀρχιερατικόν, Ἁγιασματάριον, Λειτουργικόν, Εὐχολόγιον μικρόν, Ὀκτώηχος, Συνέκδημος, Σύνοψις, Μ. Ἑβδομάς, Χαιρετισμοί, κλπ., εἶναι μόνο ἀπόσπασμα κάποιου ἀπὸ τὰ προηγούμενα ἑφτὰ λειτουργικὰ βιβλία.
       Στὴ χειρόγραφη παράδοσι τῆς Βίβλου καὶ τῆς Χριστιανικῆς γραμματείας πρώτη σὲ πλῆθος χειρογράφων εἶναι ἡ Βίβλος (Παλαιὰ καὶ Καινὴ Διαθήκη), ποὺ εἶναι πρώτη καὶ στὴν παγκόσμια γραμματεία, δεύτερο τὸ σῶμα τῶν λειτουργικῶν βιβλίων, τρίτο τὸ σῶμα τῶν κανόνων, τέταρτη ἡ Κλῖμαξ τοῦ Ἰωάννου Σιναΐτου, καὶ πέμπτα τὰ ἔργα τοῦ Ἰωάννου Χρυσοστόμου.
 
 
ΒΕΠ Βιβλιοθήκη Ἑλλήνων πατέρων, Ἀθῆναι.
CC Corpus Christianorum, Brepols ‒ Turnholti
CSCO Corpus scriptorum Christianorum orientalium, Louvain.
CSEL Corpus scriptorum ecclesiasticorum Latinorum, Vindobonae.
ΔΣΜ Καρμίρη Ἰω., Τὰ δογματικὰ καὶ συμβολικὰ μνημεῖα τῆς ὀρθοδόξου καθολικῆς ἐκκλησίας, τ. 1-2, Ἀθῆναι 1952.
GCS Die griechischen christlichen Schriftsteller der ersten drei Jahrhunderte, Leipzig.
Κανόνες Ἀλιβιζάτου Ἁ. Σ., Οἱ ἱεροὶ κανόνες, Ἀθῆναι 1949².
Λειτουργικὰ Λειτουργικὰ βιβλία (ἐκδόσεις Βενετίας, Σαλιβέρου, Παπαδημητρίου, Φωτός, Ἀποστολικῆς Διακονίας.)
Μansi Mansi J.D., Sanctorum Conciliorum nova et amplissima collectio, Venetiis.
MSS Migne J.P., Scripturae Sacrae cursus completus, Parisiis.
Πηδάλιον Νικοδήμου Ἁγιορείτου, Πηδάλιον, ἔκδ. Ἀ.-Ἐ. Παπαδημητρίου, Ἀθῆναι 1957.
PG Migne J.P., Patrologia graeca, Parisiis.
PL Migne J.P., Patrologia latina, Parisiis.
PO Patrologia orientalis, Paris.
Πρακτικὰ Miklosich F. ‒ Müller I., Acta et Diplomata graeca medii aevi, v. 1-6,  Vindobonae   1860-1890.
ΡΠΣ
Ῥάλλη Μ. ‒ Ποτλῆ Μ., Σύνταγμα τῶν θείων καὶ ἱερῶν κανόνων, τ. 1-6, Ἀθῆναι 1852-59.
SC Sources Chrétiennes, Paris
ΧΠ Χριστιανικοὶ Πάπυροι, ἔκδ. Κ. Σιαμάκη, Θεσσαλονίκη 1992.
                
                 
 
 
 Μελέτες 1 (2008)