Σήμερα τὰ κράτη τῆς γῆς εἶναι 200 καὶ πολλὰ ἀπ᾽ αὐτὰ εἶναι συσπειρωμένα σὲ δυὸ συνασπισμούς, τὸ Ν.Α.Τ.Ο. τοῦ Ἀτλαντικοῦ καὶ τὸ Σ.Ε.Α.Τ.Ο. τοῦ Εἰρηνικοῦ, μὲ ἰσχυρὸ καὶ διευθύνοντα ἑταῖρο τὶς Η.Π.Α.. τὸ ἴδιο συνέβαινε καὶ στὴν ἀρχαία Ἑλλάδα, ποὺ ἦταν διῃρημένη σ᾽ 160 κράτη. ὑπῆρχαν καὶ τότε διάφοροι συνασπισμοί. μνημονεύονται τέσσερες λεγόμενοι ἀμφικτιονίαι, δηλαδὴ “συμμαχίες τῶν περιοίκων” μὲ μιὰ κεντρικὴ ἰσχυρὴ πόλι - κράτος. κυριώτερες ἦταν δύο, ἡ Ἀμφικτιονία τῶν Δελφῶν ἢ Πυλῶν καὶ ἡ Ἀμφικτιονία τῆς Καλαυρίας. στὴν Ἀμφικτιονία τῆς Καλαυρίας ἢ Πόρου (μικροῦ νησιοῦ τοῦ Σαρωνικοῦ) ἀνῆκαν κυρίως τὰ κράτη τοῦ Ἄργους, τῶν Ἀθηνῶν, τοῦ Ὀρχομενοῦ, καὶ ἄλλα τῆς Ἀττικῆς τῆς Βοιωτίας καὶ τῆς Ἀργολίδος. στὴν Ἀμφικτιονία τῶν Δελφῶν ἢ Πυλῶν (=Θερμοπυλῶν) ἀνῆκαν ἀρχικὰ κράτη τῆς Φωκίδος τῆς Λοκρίδος τῆς Βοιωτίας καὶ τῆς Ἀττικῆς, ἀργότερα δὲ καὶ πολλὰ ἄλλα τῆς Στερεᾶς Ἑλλάδος τῶν Νήσων τῆς Πελοποννήσου τῆς Θεσσαλίας καὶ ἡ Μακεδονία. τὸ κριτήριο γιὰ τὴ συμμετοχὴ στὴν Ἀμφικτιονία αὐτὴ ἦταν νὰ εἶναι τὰ μέλη φυλὲς μόνο ἑλληνικές. οὐδέποτε συμπεριλήφθηκε σὲ ἀμφικτιονίες κράτος μὴ ἑλληνικό. ὁ ἰσχυρὸς ἑταῖρος τῆς Ἀμφικτιονίας τῶν Δελφῶν ἢ Πυλῶν ἦταν κατὰ καιροὺς ἄλλος. ἀπὸ τὸ 346 π.Χ. ἦταν ὁ Φίλιππος καὶ στὴ συνέχεια ὁ Μ. Ἀλέξανδρος καὶ οἱ διάδοχοί του βασιλεῖς τῆς Μακεδονίας. μὲ ἀφετηρία τὴν Ἀμφικτιονία αὐτὴ τῶν Δελφῶν ἢ Πυλῶν οἱ δυὸ μεγάλοι βασιλεῖς τῆς Μακεδονίας ἥνωσαν τὴ μητροπολιτικὴ Ἑλλάδα σ᾽ ἕνα κράτος. ἤθελαν, ἀντὶ νὰ φαίνεται κατάκτησι τῶν Μακεδόνων, νὰ φαίνεται ἐπέκτασι τῆς Ἀμφικτιονίας.
Τὸ Πάριον Χρονικόν1, μιὰ συνοπτικὴ ἱστορία τοῦ Ἑλληνικοῦ ἔθνους γραμμένη τὸ 264 π.Χ., ἀνάγει τὴν ἵδρυσι τῆς Ἀμφικτιονίας τῶν Δελφῶν στὸ γιὸ τοῦ Δευκαλίωνος Ἀμφικτίονα κατὰ τὸ ἔτος 1522 π.Χ.. ἡ ἀλήθεια ὅμως εἶναι ὅτι οὔτε στὰ Ὁμηρικὰ Ἔπη Ἰλιάδα καὶ Ὀδύσσεια οὔτε στοὺς μεταγενεστέρους Ὕμνον εἰς Ἀπόλλωνα καὶ Ὕμνον εἰς Δήμητρα, κείμενα τοῦ Ζ’ π.Χ. αἰῶνος, οὔτε σὲ κανένα ἄλλο κείμενο ἀρχαιότερο τοῦ Ἡροδότου (430 π.Χ.) φαίνεται πουθενὰ καμμιὰ ἀμφικτιονία. ὁ θεσμὸς τῆς ἀμφικτιονίας, ποὺ μνημονεύεται γιὰ πρώτη φορὰ ἀπὸ τὸν Ἡρόδοτο, ὑπολογίζω νὰ εἶναι τῶν ἀρχῶν τοῦ F’ π.Χ. αἰῶνος. τότε καὶ τὸ ὄνομα Ἕλληνες ἐμφανίζεται γιὰ πρώτη φορὰ ὡς γενικὸ ὄνομα τοῦ Ἑλληνικοῦ ἔθνους. καὶ μᾶλλον αὐτὲς οἱ ἀμφικτιονίες συνετέλεσαν στὴν καθιέρωσι αὐτοῦ τοῦ ἐθνικοῦ ὀνόματος Ἕλληνες καὶ Ἑλλάς.
Ὄνομα ἐτυμολογικῶς ὁμόρριζο καὶ σημασιολογικῶς συνώνυμο μὲ τὸ ἀμφικτίονες συναντᾶται καὶ στὸν Ὅμηρο καὶ σὲ μεταγενεστέρους ποιητὰς καὶ συγγραφεῖς τὸ περικτίονες2. οἱ προθέσεις ἀμφὶ καὶ περὶ ὡς πρῶτα συνθετικὰ τῶν δυὸ ὀνομάτων εἶναι ταυτόσημες. τὸ δεύτερο συνθετικὸ εἶναι ἀρχαϊκὴ μετοχὴ τοῦ ῥήματος κτίω ἢ ἀργότερα κτίζω˙ δηλαδὴ “οἰκῶ”, “κατοικῶ”, “περιοικῶ”, “πολίζω”, “κατοικίζω”. δὲν γνωρίζει ὅμως ὁ Ὅμηρος καὶ τὸ θεσμὸ τῆς ἀμφικτιονίας ἢ περικτιονίας ὡς συνασπισμοῦ. ἄλλες ὁμόρριζες λέξεις στὸν Ὅμηρο εἶναι τὸ περικτίται3, ὄνομα ταυτόσημο μὲ τὰ περικτίονες καὶ ἀμφικτίονες, δηλαδὴ “γείτονες”, καὶ τὸ ἐυκτιμένη ἢ ἐυκτίμενον (ἐννοεῖται πόλις ἢ πτολίεθρον)4, δηλαδὴ πόλι κτισμένη καλὰ καὶ ὄμορφα καὶ σὲ καλοδιαλεγμένη θέσι. ἐννοεῖται ἀρχικὴ αὐθεντικὴ καὶ σωστὴ γραφὴ τῶν ὀνομάτων εἶναι περικτίονες καὶ ἀμφικτίονες, τὸ -κτί- μὲ ι ἰῶτα, καὶ ὄχι μὲ ὗ ψιλόν. ἡ γραφὴ μὲ υ (ἀμφικτύονες - ἀμφικτυονία) εἶναι μεταγενέστερη καὶ σφαλερή˙ ἕνα ἰωτακιστικὸ λάθος τῆς ἑλληνιστικῆς ἐποχῆς, ποὺ συναντᾶται γιὰ πρώτη φορὰ στὶς ἐπιγραφὲς τοῦ Γ’ καὶ Β’ π.Χ. αἰῶνος Δήλου 2374 (CIG 2,300) ποὺ εἶναι τὸ περίφημο Πάριον Χρονικόν, καὶ Δελφῶν 1688 (CIG 1,807). στὴ δεύτερη αὐτὴ ἐπιγραφὴ ὅμως τοῦ B’ π.Χ. αἰῶνος, ἕνα χαρακτικὸ κείμενο ἄμεσο καὶ αὐτόγραφο, τὶς περισσότερες φορὲς ἡ λέξι ἀνευρίσκεται μὲ τὴν ἀρχική της καὶ αὐθεντικὴ γραφὴ ἀμφικτίονες μὲ ι ἰῶτα. τὸ λάθος μὲ ὗ ψιλὸν πρέπει νὰ ἔγινε κατὰ τὸν Γ’ π.Χ. αἰῶνα καὶ νὰ ἐξαπλώθηκε μὲ τὴ συνεχῆ χειρόγραφη παράδοσι.
Ἡ μεγαλείτερη μακροχρονιώτερη καὶ καλλίτερα ὠργανωμένη Ἀμφικτιονία τῶν Δελφῶν ἢ Πυλῶν (=Θερμοπυλῶν) εἶναι καὶ ἡ περισσότερο μαρτυρημένη στ᾽ ἀρχαῖα κείμενα. γράφουν γι᾽ αὐτὴ πρῶτος ὁ Ἡρόδοτος κι ἔπειτα οἱ Ἀριστοτέλης, Αἰσχίνης, Δημοσθένης, Πολύβιος, Διονύσιος Ἁλικαρνασσεύς, Στράβων, Πλούταρχος, Παυσανίας, Ἁρποκρατίων, τὸ Πάριον Χρονικόν, καὶ πλῆθος ἄλλων Ἐπιγραφῶν τῶν Δελφῶν, τῆς Φωκίδος, τῆς Ἀττικῆς, τῆς Ἀργολίδος, καὶ τῆς Δήλου5. ἡ Ἀμφικτιονία τῶν Δελφῶν ἢ Πυλῶν ὡς ἐθνικὸς πολιτικὸς καὶ στρατιωτικὸς συνασπισμὸς λεγόταν ἔτσι Ἀμφικτιονία ἢ Κοινὸν τῶν Ἀμφικτιόνων ἢ Ἀμφικτιονικὸν Συνέδριον ἢ Σύνταγμα ἢ Σύστημα. εἶχε γενικὴ συνέλευσι δύο φορὲς τὸ χρόνο, τὴν ἄνοιξι στὶς Πύλες, δηλαδὴ στὴν πόλι Ἀνθήλη τῶν Θερμοπυλῶν, κι αὐτὴ λεγόταν ἐαρινὴ Πυλαία σύνοδος, καὶ τὸ φθινόπωρο στοὺς Δελφούς, κι αὐτὴ λεγόταν μετοπωρινὴ Δελφικὴ σύνοδος. τὰ μέλη λέγονταν Ἀμφικτίονες. κάθε κράτος - μέλος ἐκπροσωποῦνταν ἀπὸ μιὰ ἀντιπροσωπία, ποὺ εἶχε μία μόνο ψῆφο. κύριοι κι ἀποφασιστικοὶ ἀντιπρόσωποι ἑνὸς μέλους ἦταν οἱ ἱερομνήμονες, ἐνῷ σύμβουλοι καὶ συνήγοροί τους ἦταν οἱ πυλάγοροι (=οἱ ἀγορεύοντες εἰς τὰς Πύλας). ἀνευρίσκονται καὶ τὰ ῥήματα ἱερομνημονεύω, ἱερομνημονῶ, πυλαγορῶ, ποὺ σημαίνουν “ἀσκῶ τὸ ἔργο τοῦ ἱερομνήμονος” ἢ “χρηματίζω ἱερομνήμων ἢ πυλάγορος”. ὑπῆρχαν ἀμφικτιονικὴ ἐκκλησία, ἀμφικτιονικὸν ταμιεῖον, ἀμφικτιονικαὶ κατασκευαὶ (δηλαδὴ κτήρια καὶ ἄλλες ἐγκαταστάσεις), ἀμφικτιονικὰ ἱερά, ἀμφικτιονικὸς στρατός, αἱρετὸς ἀμφικτιονικὸς στρατηγός, ποὺ μερικὲς φορὲς ἐπιψηφιζόταν καὶ ὡς στρατηγὸς αὐτοκράτωρ, δηλαδὴ πληρεξούσιος καὶ πρωτόβουλος στὶς διαπραγματεύσεις, καὶ τέτοιος μνημονεύεται ὁ Κόττυφος, γίνονταν ἀμφικτιονικοί πόλεμοι, ἦταν θεσπισμένοι ἀμφικτιονικοὶ νόμοι καὶ ἀμφικτιονικὰ δόγματα, δηλαδὴ ἀποφάσεις καὶ δεδικασμένα, ὑπῆρχε καὶ λειτουργοῦσε δίκαιον τῆς ἀμφικτιονίας, γίνονταν ἀμφικτιονικαὶ δίκαι, ὅπου ἐκδικάζονταν ἀμφικτιονικὰ ἐγκλήματα (=ἐγκλήσεις).
Ἡ μετὰ τὸ Φίλιππο καὶ τὴν ἐθνικὴ ἕνωσι τῶν Ἑλλήνων Ἀμφικτιονία τῶν Δελφῶν ἦταν θεσμὸς χωρὶς πολιτικὸ καὶ στρατιωτικὸ περιεχόμενο. ἐπίσης καὶ ἡ ἐπὶ Καίσαρος Αὐγούστου Ἀμφικτιονία. ἦταν μόνο θεσμὸς γιὰ τελετὲς καὶ πανηγύρεις.
Στὰ χρόνια μας οἱ ὅροι Ἀμφικτίονες καὶ Ἀμφικτιονία δίνονται ὡς ἀρχαιοπρεπεῖς ὀνομασίες σὲ μὴ πολιτικὲς καὶ στρατιωτικὲς μήτε συνδικαλιστικὲς ὁμοσπονδίες κοινωνικοῦ ἢ πολιτιστικοῦ περιεχομένου καὶ ἀποστολῆς, ὅπως ἡ παροῦσα Ἀμφικτιονία Συλλόγων Ἐθελοντῶν Αἱμοδοτῶν Ἑλλάδος.
Σημειώσεις
1. Πάριον Χρονικόν, στίχ. 8-11.
2. Ὅμηρος, Ρ 220˙ Σ 212˙ Τ 104˙ 109˙ β 65. Πίνδαρος, Νέ. 11,19˙ Ἴσ. 8,70. Ἡρόδοτος 7,148,3. Θουκυδίδης 3,104,3. Ψ - Ἡσίοδος, στὸν Πλάτωνα, Μίνως, 320d. Ἀλκέτας, στὸν Ἀθήναιο 13,59.
3. Ὅμηρος, λ 288.
4. Ὅμηρος, Β 501˙ Δ 33˙ Υ 496˙ Φ 77˙ ι 130˙ χ 52. Ὕμνος εἰς Ἀπόλλ., 36.
5. Ἡρόδοτος 5,62,2˙ 7,200,2˙ 7,213,2˙ 7,214,2˙ 7,228,4. Ἀριστοτέλης, Πολ. 6,8,7. Αἰσχίνης, Κτησιφ., 107-9˙ 113-6˙ 119˙ 124˙ 126˙ 128. Δημοσθένης, Π. στεφ., 90˙ 143˙ 147-9˙ 154-6˙ 322˙ Π. εἰρ., 19˙ 25˙ Κατ᾽ Ἀριστοκρ., 37-38˙ Πρὸς Ἐπιστ. Φιλ., 4. Πολύβιος 4,52,4. Διονύσιος Ἁλικ., Ῥωμ. ἀρχ. 10,57. Στράβων 8,6,14˙ 9,3,7. Πλούταρχος, Ἀποφθ. Λακων., 38˙ Περὶ τοῦ μὴ χρ. ἔμ. πυθίαν, 29 (409a). Παυσανίας 10,8,1-5. Ἁρποκρατίων, λ. ἀμφικτιονίες. Πάριον Χρονικὸν = Ἐπιγρ. Δήλου 2374, 8-11 (CIG 2,300)˙ 2350,4 (CIG 2,280). Ἐπιγρ. Δελφῶν 1688,10˙ 16˙ 20˙ 41˙ 42˙ 1689,10˙ 12˙ 1689b˙ 1711,610˙ (CIG 1,807˙ 815˙ 816˙ 838˙). Ἐπιγρ. Φωκί-δος 1694 (CIG 1,823). Ἐπιγρ. Ἀττικῆς 158,1˙ 159,20˙ (CIG 1,255˙ 260). Ἐπιγρ. Μεγαρίδος 1058,10 (CIG 1,559-560). Ἐπιγρ. Ἀργολίδος 1121,7-8˙ 1124 (CIG 1,578˙ 579).
Πρακτικὰ Συνεδρίου 19ης Ἀμφικτιονίας Συλλόγων Ἐθελοντῶν Αἱμοδοτῶν Ἑλλάδος
(Σεπτ. - Ὀκτ. 2005), σ. 51-54.
Μελέτες 8 (2010)